Projektując rodzaj dachu musimy dostosować roz­wią­za­nie techniczne do prze­zna­cze­nia poddasza oraz kształtu rzutu po­zio­me­go budynku. Jeżeli sze­rzej za­sta­no­wi­my się nad tytułowym pytaniem, to okazuje się, że mo­że­my je rozwinąć rozpatrując dodatkowe problemy. Nie tylko pła­ski, czy skośny, ale także: jeśli płaski to czy ko­per­to­wy, czy ze spa­da­mi dwu­kie­run­ko­wy­mi, a może ze spadkiem jed­no­kie­run­ko­wym? A jeśli sko­śny, to o jakim pochyleniu po­ła­ci i w konsekwencji, z jakim pokryciem? Można także po­sta­wić pytanie: dach, czy stropodach, a może stro­po­dach wentylowany? Oczywiście wraz z na­by­wa­niem coraz szer­szej wiedzy, wzrośnie ilość na­szych wątpliwości.

Dachami płaskimi nazywamy dachy i stro­po­dach, na których na­chy­le­nie połaci, ko­niecz­ne dla odprowadzania wód opadowych, mie­ści się w zakresie między 2° a 15°. Ze wzglę­du na rodzaj pokrycia zwykle są to dachy kry­te papą, foliami PCV, rzadziej blachą falistą. Podstawą konstrukcji dachu płaskiego jest strop ostatniej kondygnacji. Na nim zostaje ukształtowany spadek połaci dachowej. W przy­pad­ku pro­jek­to­wa­nia stropodachu nie­wen­ty­lo­wa­ne­go, bezpośrednio na stropie wy­ko­nu­je się warstwy izolacji termicznej i gładź be­to­no­wą stanowiącą podłoże dla materiału po­kry­cio­we­go połaci. Znane i stosowane są do­syć różnorodne układy technicznych rozwiązań stropodachów nie­wen­ty­lo­wa­nych. Naj­prost­sze, stosowane rozwiązania przewidują ułożenie bezpośrednio na stropie ostatniej kondygnacji gładzi betonowej pro­fi­lu­ją­cej spadki połaci. Następnie wykonuje się izolację termiczną. Sta­no­wi ją warstwa twardej wełny mineralnej lub styropianu, często po­kry­te­go przez producenta papą podkładową przymocowaną do po­li­sty­re­nu za pomocą kleju dyspersyjnego (tzw. płyta PW 11). Należy pa­mię­tać, że takie rozwiązanie jest dyskusyjne pod względem za­cho­dzą­cych w przegrodach procesów mi­gra­cji wilgoci.

Bardziej skomplikowane rozwiązanie prze­wi­du­je ułożenie na górnej powierzchni stropu paroizolacji, a następnie ocieplenia stropu np. z wełny mineralnej. W przeszłości szeroko stosowano materiały sypkie, sta­bi­li­zo­wa­ne spoiwem cementowym np. glinoporyt, keramzyt lub teo­re­tycz­nie odsiarczany żużel kotłowy. Na ociepleniu wykonywano ja­strych cementowy grubości kilku centymetrów, umożliwiający ułożenie po­kry­cia dachu z 2 do 4 warstw papy, blachy płaskiej, stalowej ocynkowanej lub bezspoinowo z mas asfaltowo-kauczukowych albo po­li­ure­ta­no­wych.

Kalenica i okap dachu skośnego.Warto dodać, że stropodachy niewentylowane mają liczne wady. Największą z nich jest stosunkowo duża awaryjność układu. Główną przyczynę stanowiły błędy wykonawcze wynikające z „upraszczania”, nawet poprawnie wykonanych, projektów. Niebezpieczeństwo dotyczy możliwości kondensacji pary wodnej w warstwie izolacji termicznej lub zawilgocenie stropu. W efekcie występuje zjawisko „pęcznienia” ma­te­ria­łu izolacyjnego i uszkodzenia gładzi betonowej, połączone z ro­ze­rwa­niem materiału pokryciowego. Inną przy­czy­ną awa­rii by­wa­ło wa­dli­we wy­ko­na­nie po­łą­czeń po­mię­dzy ścia­na­mi bu­dyn­ku, a da­chem. Brak pod­kła­dek po­śli­zgo­wych na mu­rach, umoż­li­wia­ją­cych swo­bod­ną zmia­nę wy­mia­rów dachu oraz brak szcze­lin de­la­ta­cyj­nych przy ognio­mu­rach, pro­wa­dzi­ł do uszko­dzeń kon­struk­cji. Bez­po­śred­nią przy­czy­ną było zja­wi­sko roz­sze­rzal­no­ści ter­micz­nej ma­te­ria­łów. Po­wszech­nie wy­stę­po­wa­ły most­ki ter­micz­ne w obrębie sty­ku: ściana ze­wnętrz­na – stro­po­dach, pro­wa­dzą­ce do roz­wo­ju grzybów do­mo­wych. Dla mo­der­ni­za­cji pełnych stro­po­da­chów i przy okazji po­pra­wy ich izo­la­cyj­no­ści ciepl­nej skon­stru­owa­no układ po­śred­ni, czyli stro­po­da­chy od­po­wie­trza­ne. Tego typu dachy można sto­so­wać na bu­dyn­kach, w po­miesz­cze­niach których wil­got­ność względ­na nie prze­kra­cza 60%.

Najkorzystniejszym rozwiązaniem konstrukcyjnym dachów pła­skich jest układ stropodachu wentylowanego. Dzięki „oddzieleniu” kon­struk­cji dachu od ocieplenia, przewietrzaną warstwą powietrza, istnieje możliwość utrzymania stałej wilgotności (a raczej stanu suchego) ma­te­ria­łu ocieplającego strop. Jednocześnie istnieje, w niektórych przy­pad­kach, możliwość kontroli stanu izolacji termicznej, a nawet jej roz­bu­do­wy. Taki układ konstrukcyjny całkowicie eliminuje nie­bez­pie­czeń­stwo zawilgocenia kondensatem materiału ocieplającego strop. Po­kry­cie realizowane jest na ułożonych, za pośrednictwem ce­gla­nych ścia­nek ażurowych, płytach korytkowych. Lekkich i trwałych ele­men­tach prefabrykowanych. Rozwiązanie techniczne sprawdza się w bu­dow­nic­twie obiektów wielorodzinnych. Konstruowanie stro­po­da­chów płaskich zapewnia nam pionowe ściany na wszystkich kon­dy­gna­cjach i co za tym idzie „stuprocentową” powierzchnię użytkową pomieszczeń znaj­du­ją­cych się na ostatnim piętrze budynku.

Podobne założenia realizowane są w konstrukcjach dachów sko­śnych. Dzięki podniesieniu połaci dachowych i pochyleniu ich wzglę­dem stropu o kąt powyżej 20° powstaje dach stromy. Układ po­kry­cio­wo-izolacyjny takich dachów zależy od funkcji pomieszczeń zlo­ka­li­zo­wa­nych bezpośrednio pod nimi. W przypadku poddaszy nie­użyt­ko­wych idea konstrukcji jest identyczna, jak dla stropodachów wen­ty­lo­wa­nych. Nieco inaczej jest, jeżeli założymy użytkowe wykorzystanie poddasza. Należy wówczas zapewnić odpowiedni komfort cieplny przykrytych nim pomieszczeń. W tym celu niezbędne jest zarówno zabezpieczenie po­ła­ci dachowej przed infiltracją przez wiatr, jak i odpowiednia izo­la­cyj­ność termiczna powstałej przegrody. W konsekwencji, zbędne jest ocie­pla­nie stropu (pod podłogą poddasza), a cały układ izolacji prze­no­si­my w obręb krokwi konstrukcji więźby dachowej. Patrząc od we­wnątrz, należy wytworzyć izolację pa­rosz­czel­ną, war­stwę ter­mo­izo­la­cji oraz sku­tecz­ną wia­tro­izo­la­cję. Roz­wią­za­nie tej ostat­niej „izo­la­cji” w naj­więk­szej mie­rze zależy od ro­dza­ju wy­bra­ne­go po­kry­cia. Dla da­chów sko­śnych kry­tych da­chów­ką ce­ra­micz­ną, bądź ce­men­to­wą (wła­ściw­sza byłaby na­zwa „be­to­no­wą”), jak i bla­cho­da­chów­ką lub bi­tu­micz­ny­mi pły­ta­mi fa­li­sty­mi, od­po­wied­nie jest wy­ko­rzy­sta­nie folii wstęp­ne­go krycia. Obniży ona cię­żar kon­struk­cji i kosz­ty wy­ko­na­nia. Dzięki wy­so­kiej pa­ro­prze­pusz­czal­no­ści, za­po­bie­gnie kon­den­so­wa­niu się pary wod­nej w ocie­ple­niu. Ca­łko­wi­te de­sko­wa­nie po­ła­ci wy­ko­nu­je­my tylko wte­dy, je­że­li zde­cy­do­wa­li­śmy się wykonać po­kry­cie da­chu z da­chów­ki bi­tu­micz­nej lub papy. Wentylację izolacji pod po­kry­ciem uzy­sku­je­my dzię­ki od­pro­wa­dze­niu powietrza pod gąsiorami ułożonymi na ka­le­ni­cy, na su­cho.

Z porównania konstrukcji różnych typów dachów łatwo wyciągnąć wnioski o ich zaletach i wadach. Jeśli chodzi o dachy płaskie, to wła­ści­wie jedyną ich zaletą jest możliwość uzyskania użytkowo do­stęp­nej powierzchni na dachu. Możemy wykorzystać ją dla założenia zie­lo­ne­go ogrodu lub jako taras – miejsce wypoczynku. Mam tylko wąt­pli­wo­ści, czy jest to uzasadnione w budownictwie jednorodzinnym. Zwy­kle mamy do dyspozycji i zagospodarowania większy lub mniej­szy obszar przyległej działki, taras na poziomie gruntu. Niestety, wad jest więcej. Podstawowa – to bardzo trudne do poprawnego za­pro­jek­to­wa­nia i pra­wi­dło­we­go wykonania układy izolacji niewrażliwej na wahania tem­pe­ra­tur. Szczególnie trudne jest uzyskanie, w wa­run­kach budownictwa jednorodzinnego, zadowalającej trwałości wo­dosz­czel­nej powłoki po­kry­cia. Ponadto dach płaski wymaga częstej, fa­cho­wej kontroli stanu powłok i częstych, bywa że kosztownych, napraw. Po­nad­to występują stałe kłopoty z odprowadzaniem wód opa­do­wych. Na powierzchni da­chów płaskich często następuje gromadzenie się i roz­kład cząstek or­ga­nicz­nych (np. liści). Nie bez znaczenia są także dodatkowe ob­cią­że­nia wynikające z gromadzenia się czapy śnieżnej podczas zimy.

Znacznie więcej zalet posiadają dachy skośne. Zarówno te o ma­łych spadkach połaci, zwykle przykrywające poddasza nieużytkowe, jak i da­chy strome. Przede wszystkim ważna jest możliwość za­sto­so­wa­nia róż­no­rod­nych rodzajów pokryć. W przypadku stropodachów z pod­da­szem nie­użyt­ko­wym uzy­sku­je­my znaczną ilość miej­sca na wy­ko­na­nie po­żą­da­nej gru­bo­ści ocie­ple­nia. Po­nad­to ist­nie­je moż­li­wość umiesz­cze­nia na nich nie­któ­rych ele­men­tów tech­nicz­ne­go wy­po­sa­że­nia domu np. urzą­dzeń kli­ma­ty­za­cyj­nych. Pod­da­sze nie­użyt­ko­we stwa­rza po­nad­to moż­li­wość stałej kon­tro­li, zarówno stanu tech­nicz­ne­go dolnej części po­szy­cia, in­ten­syw­no­ści wentylacji, jak i sta­nu izolacji i drewnianej kon­struk­cji no­śnej. Ważne są także nie­wiel­kie koszty, ja­kie ponosimy de­cy­du­jąc się na kon­struk­cję np. z wy­ko­rzy­sta­niem kra­to­wych dźwi­ga­rów de­sko­wych. Jeśli chodzi o wady takiego roz­wią­za­nia, wydaje się być tylko jedna: nie­pe­łne wy­ko­rzy­sta­nie suchej, za­mknię­tej da­chem po­wierzch­ni.

Obecnie, co doskonale widać, obserwując realizowane w kraju domy jednorodzinne, najpopularniejsze są dachy strome. Podobne wnioski można wyciągnąć z lektury katalogów z projektami powtarzalnymi. Paradoksalnie, pod względem historycznym dach o dużym spadku, jest najdawniej stosowany. Właściwie wysoki dach stanowił niegdyś cały dom. Od połowy lat osiemdziesiątych królują dachy strome z po­kry­ciem połaci dachówką ceramiczną lub coraz powszechniej stosowaną da­chów­ka cementową. Znaczny kąt pochylenia połaci zapewnia szybkie odprowadzanie wód opadowych i możliwość przesuszenia pokrycia. Zapobiega gromadzeniu się na dachu części organicznych (liści, drob­nych gałęzi itp.). Ponadto znaczne nachylenie połaci ułatwia wen­ty­lo­wa­nie przestrzeni pomiędzy pokryciem dachu, a wiatroizolacją (np. z fo­lii paroprzepuszczalnej). Możliwe jest krycie dachu różnymi ma­te­ria­ła­mi. Prócz wymienionych: blachą profilowana albo gontami bi­tu­micz­ny­mi. Nie bez znaczenia dla inwestora jest łatwość poprawnego wy­ko­na­nia robót oraz uzyskanie przytulnych i atrakcyjnych wnętrz ze sko­sa­mi. Zauważmy także, że dach wysoki umożliwia konstruowanie w połaci, dodatkowego oświetlenia pomieszczeń poddasza, oknami po­ła­cio­wy­mi albo „wbudowanie” lukarny. Istnieje wprawdzie nie­bez­pie­czeń­stwo przecieków, w miejscach naruszenia struktury pokrycia, ale łatwo ich uniknąć, dokładnie stosując się do zaleceń projektanta i pro­du­cen­tów okien. Poszukując wad dachów wysokich, nad po­miesz­cze­nia­mi użyt­ko­wy­mi, dopatrzyłem się tylko jednej. Sporego kosztu ma­te­ria­łów wy­ni­ka­ją­ce­go ze znacznych przekrojów stosowanych ele­men­tów kon­struk­cji drewnianej i konieczności wykonania więźby przez wysoko wy­kwa­li­fi­ko­wa­nych cieśli. Dodajmy także koszt szlachetnego pokrycia. W za­mian uzyskamy dach o co najmniej kilkudziesięcioletniej, bez­a­wa­ryj­nej trwałości.