Marcin Zadrożny, Aplikant adwokacki, HILLS LTS S.A.Firmy sięgają po tego typu badania w celu szybkiego ustalenia osób powiązanych z czynem przestępczym. Może się jednak wydawać, że duże firmy chętniej korzystają z badań poligraficznych, niż zawiadamiają organy ścigania ze względów wizerunkowych, a nie z braku wiary w nieskuteczność wymiaru sprawiedliwości.

Badanie to budzi już od kilku lat kontrowersje, zarówno w środowisku pracowników, jak i pracodawców. Jak obrazuje wykres poniżej³⁾, pracodawca jest skłonny użyć wariografu w zależności od liczby zatrudnionych przez siebie pracowników. Jest to spowodowane prawdopodobnie faktem, że duże przedsiębiorstwa przywiązują o wiele większą uwagę do wizerunku i chcą wyeliminować szybko, samodzielnie zachowania patologiczne w zakładzie pracy. Poza tym badania takie nie są tanie- koszt to średnio ponad 600 zł od osoby.


Badanie wariografem, zwane badaniem poligrafem nie wykrywa kłamstw, tylko mierzy stan emocji kontrolowanego. "Badania pokazują, że kiedy kłamiemy, poziom pobudzenia emocjonalnego i fizjologicznego wzrasta. Te niewyczuwalne przez nas samych subtelne zmiany fizjologiczne są monitorowane przez poligraf. Kłamiąc, w niezauważalny dla samych siebie sposób pocimy się, dlatego podstawowym wskaźnikiem dla poligrafu jest intensywność pocenia się. Urządzenie kontroluje również szereg innych reakcji fizjologicznych takich jak tętno, częstość oddechu lub ciśnienie" – wyjaśnia obrazowo psycholog dr T. Witkowski ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Wydziału Zamiejscowego we Wrocławiu, który zajmuje się psychologią kłamstwa.

Podczas badania rejestruje się przebieg co najmniej trzech procesów fizjologicznych, skorelowanych ze zmianami aktywności organizmu - pracy serca, oddychania i reakcji skórno-galwanicznej, które są zapisywane w postaci krzywych. Osoba, która uczestniczyła w jakimś zdarzeniu, zapamiętuje je. W ten sposób pozostaje w jej pamięci ślad o wydarzeniu, jego okolicznościach, szczegółach etc. Ślad pamięciowy w pewnych okolicznościach wywołuje emocje, przez co staje się śladem emocjonalnym. Samo badanie nie stwierdza czy ktoś kłamie czy nie. Dopiero specjalista taki jak psycholog bądź psychiatra oceniając wynik badania może stwierdzić, czy badany kłamie czy ma związek z danym zdarzeniem. Badanie polega najczęściej na zadawaniu pytań, na które badany odpowiada tylko "tak" lub "nie" (może polegać także tylko na zadawaniu pytań, bez odpowiedzi). Podejrzanemu zadawane są trzy rodzaje pytań: obojętne, kontrolne i krytyczne.

Badanie wariografem jako element kontroli podczas świadczenia pracy przez podmiot zatrudniony może występować tylko w wyjątkowych sytuacjach. Słusznym uzasadnieniem zastosowania takiego badania wydaje się sytuacja, w której jedynym sposobem obrony niewinnego pracownika np.: oskarżonego o kradzież mienia pracodawcy będzie właśnie poddanie się badaniu wykrywaczem kłamstw. Oczywiście pracownik musi wyrazić zgodę na przeprowadzenie takiego badania, nie może to być w żadnym wypadku polecenie pracodawcy. Przełożony nie może wyciągać żadnych negatywnych konsekwencji z faktu, że pracownik odmówił badania. Mimo że badanie takie odbywa się za zgodą osoby zatrudnionej, pracodawca żądając zgody stawia tak naprawdę pracownika w sytuacji przymusowej.

Testy wariograficzne nie mogą naruszać dóbr osobistych pracownika. Podczas badania nie mogą padać pytania dotyczące życia prywatnego pracownika, czy naruszające jego godność. Jednakże jest to założenie raczej niemożliwe do spełnienia, ponieważ pytania jakie zadaje specjalista osobie badanej nie mogą dotyczyć tylko i wyłącznie zdarzenia, w celu którego jest przeprowadzane badanie. Żeby badanie wyszło poprawnie, specjalista przeprowadzający badanie musi zadawać pytania dotyczące różnych dziedzin życia, by zaobserwować jak dana osoba reaguje emocjonalnie na nieprawdziwe fakty. Badanie pracownika wariografem nie ma jakichkolwiek podstaw prawnych i dlatego odmowa poddania się badaniu nie może stanowić utraty zaufania do pracownika, co jest istotnym elementem stosunku pracy. Jednak pracodawcy wywodzą inaczej. W jednym z badań, postawiono pracodawcom pytanie „jakie skutki spowodowałaby odmowa pracownika poddaniu się badaniu wariografem?”. Duża cześć respondentów odpowiedziała, że taka odmowa spowoduje właśnie utratę ich zaufania, co obrazuje wykres poniżej⁴⁾.


Ustawodawca jak najszybciej powinien uregulować użycie wariografu w celu kontroli pracownika, liczba badań poligraficznych dla potrzeb przedsiębiorstw rośnie o około 35-40% rocznie⁵⁾. Niepodważalne jest to, że badanie takie nie daje 100% pewności. Sąd Najwyższy stwierdził, że badanie wariograficzne nie może być traktowane jednoznacznie jako dowód, ponieważ podwyższone emocje nie zawsze muszą towarzyszyć kłamstwu⁶⁾. Prawdopodobnie przeprowadzanie takiego badania na pracowniku spowoduje, że to pracownik straci zaufanie do pracodawcy, a to wzajemne zaufanie, szacunek pracownika i pracodawcy są najważniejsze w stosunku pracy. Poza tym pracownik podczas badania zostanie bez wątpienia poddany niewątpliwemu stresowi podczas przeprowadzania takiego badania. Jest to nie potrzebne silne przeżycie dla osoby zatrudnionej czy kandydata na pracownika.

Podmiot zatrudniający, który przeprowadza badania poligraficzne przekracza często przysługujące mu uprawnienia, a także pozyskuje w ten sposób dane osobowe, a często nawet dane wrażliwe, które niezwiązane są z zatrudnieniem w wyniku czego narusza prywatność podmiotu zatrudnionego. Bez wątpienia reakcje fizjologiczne, na których opiera się badanie poligraficzne, są elementami sfery życia prywatnego⁷⁾.
Należy także zauważyć, że Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych W. Wiewiórkowski ocenia bardzo negatywnie poddawanie pracownika badaniom poligraficznym. Podtrzymuje stanowisko, że takie badanie dopuszczalne jest tylko i wyłącznie jeżeli ustawa czy rozporządzenie tak stanowi.
______________________

¹⁾ H. Kwiatkowska, „Lepiej po prostu zapytać. Wariograf, czyli urządzenie do przeprowadzania testów prawdomówności”, Rzeczpospolita z dnia 18.5.2000r.
²⁾ Deloitte, Zespół ds. wykrywania nadużyć gospodarczych. Nadużycia gospodarcze w firmach- wyniki badania sondażowego 2004/2005, str. 25
³⁾ Badania były przeprowadzone w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim, kujawsko-pomorskim oraz w warmińsko-mazurskim. Grupa respondentów pracodawców wynosiła 120 pracodawców. Więcej: Magdalena Kasprzak „Badania wariograficzne w opinii pracodawców i pracowników” (w: „Kontrola pracownika. Możliwości techniczne i dylematy prawne” pod redakcją Zbigniewa Górala, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010r.)
⁴⁾ Badania były przeprowadzone w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim, kujawsko-pomorskim oraz w warmińsko-mazurskim. Grupa respondentów pracodawców wynosiła 120 pracodawców. Więcej: Magdalena Kasprzak „Badania wariograficzne w opinii pracodawców i pracowników” (w: „Kontrola pracownika. Możliwości techniczne i dylematy prawne” pod redakcją Zbigniewa Górala, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010r.)
⁵⁾ L. Kostrzewski, P. Miączyński „Wykrywacz kłamstw- nowy bat na pracownika”
(http://gospodarka.gazeta.pl/1,33182,36916,50html)
⁶⁾ Wyrok SN z dnia 9.11.1999r, II KKN 295/98, OSNKW 2000, nr 1-2, poz. 12
⁷⁾ A. Drozda “O dopuszczalności wykorzystania wariografu w stosunkach pracy”, Praca i Zabezpieczenia Społeczne 2003, nr 4